Pyzdry
miasto w gminie miejsko-wiejskiej | |||
Widok na miasto znad Warty (2016) | |||
| |||
Państwo | |||
---|---|---|---|
Województwo | |||
Powiat | |||
Gmina | |||
Data założenia |
przed 1257 | ||
Prawa miejskie |
przed 1257 | ||
Burmistrz |
Przemysław Dębski[1] | ||
Powierzchnia |
12,16 km² | ||
Wysokość |
90 m n.p.m. | ||
Populacja (31.12.2022) • liczba ludności • gęstość |
| ||
Strefa numeracyjna |
+48 63 | ||
Kod pocztowy |
62-310 | ||
Tablice rejestracyjne |
PWR | ||
Położenie na mapie gminy Pyzdry | |||
Położenie na mapie Polski | |||
Położenie na mapie województwa wielkopolskiego | |||
Położenie na mapie powiatu wrzesińskiego | |||
52°10′13″N 17°41′24″E/52,170278 17,690000 | |||
TERC (TERYT) |
3030044 | ||
SIMC |
0949164 | ||
Hasło promocyjne: Pyzdry - Wielka historia w małym miasteczku | |||
Urząd miejski ul. gen. Edmunda Taczanowskiego 162-310 Pyzdry | |||
Strona internetowa | |||
BIP |
Pyzdry (niem. Peisern) – miasto w środkowo-zachodniej Polsce, w województwie wielkopolskim, w powiecie wrzesińskim, nad rzeką Wartą, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Pyzdry.
W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa konińskiego.
Od średniowiecza do 1846 siedziba powiatu pyzdrskiego. Były miastem królewskim[3]. Pod Pyzdrami odbywały się okazowania pospolitego ruszenia województwa kaliskiego[4].
Według danych z 31 grudnia 2009 miasto liczyło 3203 mieszkańców[5].
Położenie[edytuj | edytuj kod]
Pyzdry leżą na Nizinie Południowowielkopolskiej, w Dolinie Konińskiej, na prawym, wysokim brzegu Warty[6], około 7 km powyżej ujścia Prosny, około 52 km na północny zachód od Kalisza; przez miasto przebiega droga wojewódzka nr 442 (Września–Kalisz). Pyzdry położone są we wschodniej części historycznej Wielkopolski, w Kaliskiem; do II rozbioru Polski (1793) leżały w województwie kaliskim[7], po utworzeniu Królestwa Polskiego (1815) i delimitacji i demarkacji granicy polsko-pruskiej (1817) leżały w województwie kaliskim Królestwa Polskiego i do 1846 były siedzibą powiatu pyzdrskiego[8].
Historia[edytuj | edytuj kod]
Pierwsza wzmianka o Pyzdrach pochodzi z 1232 roku, kiedy książę wrocławski Henryk I Brodaty zdobył Kalisz i zajął księstwo kaliskie. Pyzdry są jednym z najstarszych miast lokacyjnych w Wielkopolsce – z 1257 roku pochodzi wzmianka o anonimowym wójcie (Mógł to być przypuszczalnie wójt Andrzej wymieniany w podobnym okresie w innych dokumentach[9]), dowodząca funkcjonowania tu stabilnego ośrodka miejskiego[10]. Nie zachował się dokument lokacyjny, wiadomo jednak, że miasto lokowane było na prawie magdeburskim, najprawdopodobniej przez Bolesława Pobożnego[11]. W latach 80. XIII wieku w Pyzdrach działała mennica (mincerzem był jeden z mieszczan, Ubelin)[12]. Miasto było własnością książęcą, a później królewską[13].
29 czerwca 1318 roku Władysław I Łokietek zwołał do Pyzdr zjazd duchowieństwa i dostojników polskich, na którym podjęto uchwałę o wysłaniu poselstwa do papieża Jana XXII z prośbą o zezwolenie na jego koronację. W 1331 doszło do bitwy między wojskami Polskimi, a wojskami zakonu krzyżackiego. Wojska Polskie zostały pokonane, a Krzyżacy spalili miasto. Nie oszczędzili nawet kościoła i klasztoru franciszkanów[14]. Podczas panowania Kazimierza Wielkiego miasto zostało otoczone murami i wybudowano potężny czworoboczny zamek. W 1345 roku w mieście zawarto rozejm pomiędzy królem Czech Janem Luksemburskim i Kazimierzem Wielkim. 6 czerwca 1346 roku król Kazimierz ogłosił w Pyzdrach statuty prawne dla Wielkopolski. Podczas panowania Ludwika Andegaweńskiego w 1382 roku Pyzdry zostały zajęte przez oddziały węgierskie. Miał to być zastaw na rzecz zięcia królewskiego, kandydata na tron krakowski Zygmunta Luksemburczyka. W 1383 roku miasto, zamek i stacjonujące w nim wojska węgierskie zostały oblężone przez rycerstwo księcia mazowieckiego Siemowita IV, który korzystając z wojny domowej między Grzymalitami i Nałęczami wkroczył do Wielkopolski. Miasto poddało się po trzech lub czterech dniach, nieco dłużej bronił się zamek, lecz po krótkim oporze załoga węgierska skapitulowała na honorowych warunkach. W czasie tego oblężenia odnotowano po raz pierwszy na ziemiach polskich użycie armaty[15][16][17]. 1390 roku Władysław II Jagiełło i Warcisław VII zawarli układ w Pyzdrach, gdzie Warcisław stał się lennikiem Jagiełły. W 1562 roku Pyzdry zostały wyznaczone jako miejsce „okazywania” (przeglądów wojska) dla województwa kaliskiego. Od schyłku średniowiecza, do końca I Rzeczypospolitej, Pyzdry jako siedziba powiatu, były jednocześnie siedzibą sądów szlacheckich: ziemskiego i grodzkiego[18]. W 1578 roku w mieście było 181 rzemieślników i przekupniów, w tym m.in.: 21 szewców, 16 krawców, 13 kuśnierzy, 13 kołodziejów i 20 szynkarzy. W podobnym okresie miało funkcjonować również 7 młynów wodnych[13].
XV i XVI wiek były okresem największej świetności miasta, jednak w 1655 roku miasto zajęły wojska szwedzkie[13]. Rok później Pyzdry zostały zniszczone przez obozujący pod miastem korpus szwedzki generała Douglasa[13]. W 1704 roku pod Pyzdrami stoczyły bitwę wojska stronników Leszczyńskiego i Augusta II. W 1707 roku epidemia wyludniła miasto[13]. W 1768 roku wielki pożar, wywołany przez wojska carskie, ścigające oddział konfederatów barskich, zniszczył miasto[13]. W 1776 roku została podpisana umowa pomiędzy burmistrzem Pyzdr Karolem Ogrodowiczem a Bogusławem Waberem miejscowym cieślą. Dotyczyła ona odbudowy miasta.
W wyniku II rozbioru Polski z 1793 roku rozpoczęła się okupacja pruska. Pyzdry były siedzibą pruskiego landratu pyzdrskiego. W 1807 i 1814 roku pożary ponownie zniszczyły miasto.
Królestwo Polskie[edytuj | edytuj kod]
Na mocy traktatu granicznego z 11 listopada 1817 roku przeprowadzono korektę granicy polsko-pruskiej i Pyzdry z okolicą zostały włączone do Królestwa Polskiego, w którym utworzono polski powiat pyzdrski z siedzibą w Pyzdrach. Oficjalnie pruski landrat pyzderski funkcjonował do 1818 roku z tymczasową siedzibą już poza Pyzdrami; w 1818 roku zdecydowano o wybraniu siedziby urzędu landrata (powiatu) we Wrześni i nazwaniu tej jednostki powiatem wrzesińskim. W 1818 roku Pyzdry powróciły do województwa kaliskiego i pozostały w Królestwie Polskim do zakończenia I wojny światowej (1918), kiedy Rada Regencyjna Królestwa Polskiego ogłosiła deklarację niepodległości. Pyzdry były najbardziej na zachód wysuniętym miastem Królestwa Polskiego (przejście graniczne znajdowało się w Borzykowie). W kwietniu 1863 roku miała miejsce bitwa pod Pyzdrami[19], a w 1867 roku miasto utraciło prawa miejskie. Dopiero od 1919 roku miejscowości został przywrócony statut miasta[13].
Dwudziestolecie międzywojenne oraz okres powojenny[edytuj | edytuj kod]
W 1918 roku Pyzdry znalazły się na terytorium odradzającej się Rzeczypospolitej Polskiej. Do 1932 roku miasto znajdowało się w powiecie słupeckim w województwie łódzkim, a w wyniku reformy administracyjnej w tym samym roku i likwidacji powiatu słupeckiego znalazły się w powiecie konińskim. W pierwszej połowie 1936 roku dochodziło do ekscesów o podłożu antysemickim[20].
W trakcie okupacji hitlerowskiej, nazistowscy Niemcy zdewastowali synagogę oraz cmentarz żydowski. 22 stycznia 1945 roku miasto zostało zajęte przez oddziały 69 Armii I Frontu Białoruskiego Armii Czerwonej[21].
W 1948 roku Pyzdry zostały wydzielone z powiatu konińskiego i znalazły się w powiecie wrzesińskim, gdzie znajdowały się do 30 czerwca 1975 roku. Następnie miasto i gmina Pyzdry do 31 grudnia 1998 roku wchodziły w skład województwa konińskiego. Od 1 stycznia 1999 roku ponownie weszły w skład powiatu wrzesińskiego. 16 marca 2012 roku w Pyzdrach złożył wizytę prezydent RP Bronisław Komorowski[22][23].
W okresie PRL-u w mieście powstała: Spółdzielnia Pracy Wytwórczo-Usługowa "Dziewiarka" (specjalizująca się w produkcji ubioru dla dzieci), zakład wikliniarsko-koszykarski Wielkopolskiego Przedsiębiorstwa Wikliniarskiego "Las", zakład produkcji odzieżowej Wojewódzkiej Spółdzielni Pracy w Koninie, baza maszynowa Spółdzielni Kółek Rolniczych, Zasadnicza Szkoła Rolnicza, oddany do użytku w 1964 roku most na Warcie oraz Towarzystwo Przyjaciół Pyzdr (rok założenia - 1980)[13].
Demografia[edytuj | edytuj kod]
- Zmiana populacji Pyzdr w latach 1995 - 2022[24].
Zabytki[edytuj | edytuj kod]
Na terenie miasta znajduje się 11 obiektów zabytkowych:[25]
- historyczny układ urbanistyczny z XIII–XIX w. (nr rej. 795/Wlkp/A z 28.05.2010)[26]
- kościół Narodzenia Najświętszej Maryi Panny z polowy XIV w., przebudowywany w XV w. i w latach 1865-1870, ul. Farna (nr rej.: kl.IV-73/34/58 z 3.10.1958)
- zespół klasztorny franciszkanów z połowy XIV–XVIII w., ul. Kaliska (nr rej.: kl.IV-73/35/58 z 3.10.1958):
- kościół Ścięcia Głowy św. Jana Chrzciciela
- klasztor na skarpie nad rzeką Wartą, przebudowany w 1690 w stylu barokowym, w zabudowaniach poklasztornych obecnie znajduje się m.in. Muzeum Ziemi Pyzdrskiej
- pozostałości zamku i muru miejskiego z I połowy XIV w. (nr rej.: 120 z 1.06.1968)
- pozostałości murów miejskich z 1339 w domu przy ul. Kaliskiej 36 (nr rej.: 1595 z 10.09.1974)
- dom z I połowy XIX w., ul. Kaliska 29 (nr rej.: 412/154 z 9.01.1989)
- dom z I połowy XIX w., ul. Kaliska 37 (nr rej.: 504/245 z 4.05.1994)
- dom drewniany z 1768, Rynek 17 (nr rej.: kl.IV-73/89/56 z 30.07.1956), dwutraktowy z sienią przelotową i czterosłupowym podcieniem, kryty łamanym dachem
- dom szachulcowy z początku XIX w., Rynek 19 (nr rej.: 960/A z 5.03.1970)
- dom z I połowy XIX w., ul. Zwierzyniec 6 (nr rej.: 449/190 z 19.09.1990)
- wiatrak holender z 1903 (nr rej.: 450 z 1.02.1969)
W przeszłości w Pyzdrach było aż siedem kościołów, jednak do dnia dzisiejszego pozostały dwa.
Kultura, oświata i wyznania[edytuj | edytuj kod]
Oświata[edytuj | edytuj kod]
- Zespół Szkolno-Przedszkolny w Pyzdrach
- Przedszkole Samorządowe, ul. Szybska 17[27]
- Szkoła Podstawowa im. Jana Pawła II, ul. Szkolna 2[28]
W przeszłości w Pyzdrach działały:
- oddział Zespołu szkół zawodowych nr. 2 we Wrześni[29]
- Gimnazjum im. Kazimierza Wielkiego[30]
Imprezy kulturalne[edytuj | edytuj kod]
W Pyzdrach cyklicznie odbywa się impreza kulturalna "Wystrzałowe Pyzdry". Odnosi się ona do pierwszego wystrzału armatniego na ziemiach polskich[31].
Instytucje kulturalne[edytuj | edytuj kod]
- Muzeum regionalne - ul. Kaliska 25a[32]
- Centrum kultury - ul. Kilińskiego 15
- Miejsko-Gminna Biblioteka Publiczna - ul. Kaliska 25[33]
- Echo Pyzdr - Towarzystwo Kulturalne - ul. Zwierzyniec 6[34]
Kościoły i świątynie[edytuj | edytuj kod]
W Pyzdrach istnieją bądź istniały następujące świątynie:
- Synagoga - ul. Sztasica 8 ( nie istnieje)
- Św. Pawła i Piotra (nie istnieje)
- Św. Krzyża (nie istnieje)
- Wszystkich świętych (nie istnieje)
- Przenajświętszego ciała Chrystusowego (nie istnieje)
- Św. Ducha (nie istnieje)
- Kościół Ścięcia Głowy św. Jana Chrzciciela w Pyzdrach - ul. Kaliska 25
- Kościół Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Pyzdrach - ul. Farna 5
Sport[edytuj | edytuj kod]
Infrastruktura sportowa[edytuj | edytuj kod]
W mieście znajdują się poniższe obiekty sportowe:
- 3 kompleksy boisk w ramach projektu Orlik 2012 oraz siłownia - ul. Nowoogrodowa 3
- Hala widowiskowo-sportowa - ul. 3 Maja
- Zawarciańska Strzelnica Sportowa - ul. Mostowa
Organizacje sportowe[edytuj | edytuj kod]
- Szkółka piłkarska fox[35]
- Miejski Klub Sportowy „Warta Pyzdry”[36]
Osoby związane z miastem[edytuj | edytuj kod]
- 24 grudnia 1920 roku w Pyzdrach urodziła się Ewa Petelska - reżyserka i scenarzystka.[37]
- Całe swoje dzieciństwo w Pyzdrach spędziła Hanka Zaniewska - architekt i urbanistka.[38]
- W Pyzdrach urodził się oraz spędził dzieciństwo i młodość Ignacy Tłoczek - architekt i urbanista. Był on organizatorem i założycielem Muzeum w Pyzdrach[39]
- Urodził się w Pyzdrach i spędził większość życia brat Ignacego Tłoczka – Jan Tłoczek malarz[40][41]
- Dzieciństwo w Pyzdrach w których chodził do szkoły podstawowej spędził Michał Pyrzyk - były starosta i burmistrz Słupcy, poseł na Sejm X kadencji.
Współpraca międzynarodowa[edytuj | edytuj kod]
Gminą i miastem partnerskim Pyzdr jest:
Pozostałe informacje[edytuj | edytuj kod]
Wydarzenia
- Pierwsze udokumentowane użycie armaty na ziemiach polskich nastąpiło w 1383[43][44] roku podczas oblężenia Pyzdr. Pisał o tym w swoich kronikach Jan z Czarnkowa.
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
- Pyzdry (stacja kolejowa)
- Synagoga w Pyzdrach
- Cmentarz żydowski w Pyzdrach
- Mikołaj z Pyzdr
- Bitwa pod Pyzdrami (1331)
- Bitwa pod Pyzdrami (1863)
- Zranionej sośnie
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Burmistrz Pyzdr. [w:] bip.pyzdry.pl [on-line]. Biuletyn Informacji Publicznej, 2014-12-02. [dostęp 2016-06-27]. (pol.).
- ↑ Pyzdry w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2023-07-12] , liczba ludności w oparciu o dane GUS.
- ↑ Przeszłość administracyjna ziem województwa łódzkiego, w: Rocznik Oddziału Łódzkiego Polskiego Towarzystwa Historycznego, Łódź 1929, s. 16.
- ↑ Volumina Legum, t. II, Petersburg 1859, s. 28.
- ↑ Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 31 XII 2009). Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2010-06, s. 107. ISSN 1734-6118. [dostęp 2010-07-16].
- ↑ Słownik krajoznawczy Wielkopolski. Włodzimierz Łęcki (przew. kom. red.). Warszawa–Poznań: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992, s. 223–224. ISBN 83-01-10630-1.
- ↑ Zygmunt Gloger: Geografia historyczna ziem dawnej Polski. Kraków: Spółka Wydawnicza Polska, 1903, s. 94–98.
- ↑ Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Bronisław Chlebowski (red.), Władysław Walewski (red.). T. 9. Warszawa: Władysław Walewski, 1888, s. 332.
- ↑ Hanka Zaniewska, Pyzdry - przemiany przestrzenne i funkcjonalne, Warszawa: Instytut Gospodarki przestrzennej i komunalnej, 1987, s.28, ISBN 83-85002-30-8
- ↑ Marcin Hlebionek: Bolesław Pobożny i Wielkopolska jego czasów, wyd. Avalon, 2010, s. 73.
- ↑ Zbyszko Górczak: Najstarsze lokacje miejskie w Wielkopolsce (do 1314), Poznań 2002, s. 97.
- ↑ K. Jasiński, Ubelin — mincerz pyzdrski z końca XIII wieku, „Wiadomości Numizmatyczne”, R. XII, 1968, z. 3-4, s. 190-191.
- ↑ a b c d e f g h Piotr Maluśkiewicz, Województwo konińskie : szkic monograficzny, wyd. 1, Warszawa: Państwowe Wydawn. Nauk, 1983, s. 256-263, ISBN 83-01-00534-3, OCLC 11783554
- ↑ Marian Biskup, Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521 Wydawnictwo Marpress Gdańsk 1993, s.23.
- ↑ Encyklopedia Staropolska
- ↑ Strona Muzeum Regionalnego w Pyzdrach. muzeum_pyzdry.republika.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-01-30)].
- ↑ historia zamku w Pyzdrach..
- ↑ M. Pawlikowski, Sądownictwo grodzkie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012, tenże, Sądownictwo ziemskie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012.
- ↑ Grzegorz Janiszewski , Pyzdry 1863 - zapomniana bitwa powstania styczniowego [online], Historia Do Rzeczy, 28 kwietnia 2017 [dostęp 2023-04-20] (pol.).
- ↑ Szymon Rudnicki , Żydzi w parlamencie II Rzeczypospolitej, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2015, s. 464, ISBN 978-83-7666-363-0, ISBN 978-83-7666-412-5 .
- ↑ Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa ”Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939- 1945”, Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, str. 337
- ↑ Prezydent Bronisław Komorowski z wizytą w Pyzdrach. [dostęp 2012-04-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-06-11)].
- ↑ Prezydent Komorowski z wizytą w Wielkopolsce
- ↑ Pyzdry w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-12] , liczba ludności w oparciu o dane GUS.
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo wielkopolskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023, s. 254-255 [dostęp 2012-06-22] .
- ↑ Deczyja w sprawie wpisania do rejestru zabytków historycznego układu urbanistycznego miasta Pyzdry
- ↑ Strona główna Przedszkola Pyzdry.
- ↑ Strona główna szkoły podstawowej.
- ↑ Strona główna oddziału szkół zawodowych w Pyzdrach.
- ↑ uchwała Rady Miejskiej w Pyzdrach nr VII/29/99 z dnia 06.03.1999 w sprawie założenie Publicznego Samorządowego Gimnazjum
- ↑ Strona główna wydarzenia "Wystrzałowe Pyzdry".
- ↑ Strona główna muzeum w Pyzdrach.
- ↑ Strona główna biblioteki w Pyzdrach.
- ↑ Strona stowarzyszenia.
- ↑ Strona główna szkółki.
- ↑ MKS Warta Pyzdry. spis.ngo.pl.
- ↑ Ewa Petelska. filmpolski.pl.
- ↑ Hanka Ludmiła Zaniewska. www.csw2020.com.pl.
- ↑ Życiorys Ignacego Tłoczka. www.csw2020.com.pl.
- ↑ Powstańcy Wielkopolscy.
- ↑ Biogram Jana Tłoczka. www.csw2020.com.pl.
- ↑ Gmina partnerska [online] .
- ↑ Encyklopedia Staropolska.
- ↑ Strona Muzeum Regionalnego w Pyzdrach. muzeum_pyzdry.republika.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-01-30)]..
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Anders P., Czerniak R. M., Kowalski P., Winiecki A.: Pyzdry - miasto nad Wartą. Wyd. ABOS, Poznań 1993
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Pyzdry, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX: Pożajście – Ruksze, Warszawa 1888, s. 332 .